Ngày nay, trên thế giới cũng như ở Việt Nam, việc chăm
sóc sức khỏe, chữa bệnh cho con người vẫn sử dụng nhiều loài cây thuốc quý có
sẵn trong tự nhiên. Vườn quốc gia Xuân Sơn có tổng diện tích tự nhiên 15.048 ha
nằm trên địa phận  xã  Xuân Sơn và một phần của các xã Xuân Đài, Kim
Thượng, Đồng Sơn, Lai Đồng thuộc huyện Tân Sơn tỉnh Phú Thọ. Nằm ở điểm cuối
của dãy Hoàng liên sơn,Vườn quốc gia Xuân Sơn là một trong những vùng có tính
đa dạng sinh học cao nhất Việt Nam. Theo kết quả nghiên cứu của Viện sinh thái
tài nguyên sinh vật và một số đề tài nghiên cứu khoa học tại Vườn quốc gia Xuân
Sơn, bước đầu đã xác định về thực vật có 1.259 loài, trong đó có 46 loài được
ghi trong sách đỏ của Việt Nam; Đặc biệt, tài nguyên cây thuốc Vườn quốc gia
Xuân Sơn 665 loài chiếm 54% tổng số loài Thực vật, trong đó 12 loài được ghi
trong Sách Đỏ Việt Nam.

Đa dạng về thành phần loài: Trong các
họ thự vật tại VQG, tỷ lệ số loài được sử dụng làm thuốc khá cao như Họ Đậu ( Fabaceae) 41 loài; Cà phê (Rubiaceae) 36 loài; Cúc (Asteraceae) 32 loài; Thầu dầu (Euphorbiaceae) 30 loài; Gừng (Zingiberaceae) 22 loài; Ráy (Araceae) 21 loài; Nho (Vitaceae) 19 loài; Gai (Urticaceae) 18 loài; Nhân sâm (Araliaceae) 17 loài; Mua (Melastomataceae) 17 loài; Dâu tằm (Moraceae) 16 loài; Ô rô (Acanthaceae) 15 loài; Cỏ roi ngựa (Verbenaceae) 14 loài; Long não (Lauraceae) 12 loài; Đơn nem (Myrsinaceae) 12 loài; Trúc đào (Apocynaceae) 11 loài. Tổng số loài của
riêng các họ này chiếm 59% số loài cây làm thuốc đã xác định tại Vườn quốc gia
Xuân Sơn.

Tình đa dạng theo dạng sống: Các loài
cây thuốc trong Vườn quốc gia Xuân Sơn được xác định thuộc 8 dạng sống khác
nhau, xếp theo thứ tự mức độ đa dạng là: Cây thân cỏ: 212 loài (31,96%); Cây
dây leo 150 loài (22,58%); Cây bụi 135 loài ( 21%); Cây gỗ 115 loài (17,3%);
Cây bụi leo 30 loài (4,6%); Cây bì sinh, cây ký sinh và cây cau dừa 23 loài, được
phân bố rải rác theo các hệ sinh thái trong Vườn quốc gia Xuân Sơn nhưng chủ yếu
ở rừng thứ sinh (59%) và rừng nguyên sinh ít bị tác động (34%).

Giá trị sử dụng: Danh mục các loài cây
thuốc tại Vườn quốc gia Xuân Sơn được đồng bào dân tộc người Dao, Mường sử dụng
để chữa nhiều loại bệnh khác nhau. Theo danh mục phân loại bệnh/chứng của GS.
Đỗ Tất Lợi có 48 bệnh/chứng có thể chữa bằng cây trong Vườn quốc gia Xuân Sơn;
Có 286 loài được sử dụng để chữa các bệnh/chứng được quy định trong “Danh mục
cây thuốc Việt Nam” trong đó một số bệnh thông thường như ho, hen, hậu sản,
viêm xoang, tê thấp đau nhức, sỏi thận, sốt rét, rắn cắn, mụn nhọt...

Theo
điều tra, phỏng vấn cộng đồng địa phương, bước đầu xác định có 14 loài được
cộng đồng xác định là quý và quan trọng được nhiều hộ gia đình sử dụng như: Cùn
sản hậu (Rourea minor); Chòi mòi hải
nam (Antidesma hainamensis); Cách
vàng (Premna fulva); Mỏ chim (Aechynanthus sp); Củ dòm (Stephania dielsiana); Ba kích (Morinda officinalis)....

Đa dạng về giá trị sử dụng theo từng bộ
phận: Sử dụng cây thuốc tại Vườn quốc gia Xuân Sơn được phân theo 13 bộ
phận sử dụng khác nhau trong đó bộ phận sử dụng nhiều nhất là lá chiếm 41,34% ,
thân (37,52%), cả cây (19,87 %), rễ (13,99%).

Sự
đa dạng và phong phú nguồn tài nguyên thực vật nói chung và tài nguyên cây
thuốc nói riêng tại Vườn quốc gia Xuân Sơn đã góp phần quan trọng trong việc
bảo tồn đa dạng sinh học, lưu giữ nguồn gen quý cho nhân loại; Hơn nũa, tài
nguyên cây thuốc mang lại nhiều giá trị về kinh tế, khoa học và môi trường.

Hiện
nay, xã hội đang có nhu cầu rất lớn trong việc sử dụng các bài thuốc nam và
đồng tây y kết hợp để phục vụ chăm sóc sức khỏe và chữa bệnh... Trên thực tế,
nguồn dược liệu cung cấp để phục vụ nhu cầu của cuộc sống chủ yếu được khai
thác trong rừng tự nhiên. Với mục tiêu quản lý Vườn quốc gia Xuân sơn một cách
bền vững, trong những năm qua, Vườn quốc gia Xuân Sơn đã đề ra nhiều giải pháp
bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu quý hiện có, cụ thể: Xây dụng cơ chế chia
sẻ lợi ích với cộng đồng trong việc khai thác, sử dụng và phát triển nguồn tài
nguyên thiên nhiên một cách có hiệu quả mà không làm ảnh hưởng đến giá trị tài
nguyên và tính đa dạng sinh học trong Vườn. Mặt khác, để quản lý, sử dụng nguồn
tài nguyên cây thuốc, Vườn quốc gia Xuân Sơn đã triển khai xây dựng một số mô
hình nhân giống, gây trồng và phát triển một số loại cây thuốc quý, từ đó làm
có sở để triển khai, nhân rộng các mô hình cho người dân trong khu vực nhằm
phục vụ phát triển kinh tế xã hội và gắn với công tác bảo tồn đa dạng sinh học.