Thiếu nguồn lực giám sát

Mặc dù Luật Khoáng sản đã được ban hành từ năm 2010 với nhiều quy định nhằm tăng cường tính minh bạch, song khi triển khai còn chưa được như kỳ vọng. Một trong những vấn đề khó khăn trong công tác quản lý khoáng sản hiện nay là cơ quan Nhà nước không đủ nguồn lực để giám sát, ngăn chặn các hành vi vi phạm như khai thác khoáng sản trái phép, báo cáo thiếu sản lượng, không đáp ứng các quy định về bảo vệ môi trường. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến quyền lợi của các doanh nghiệp tuân thủ quy định pháp luật do họ bị mất lợi thế cạnh tranh trước các doanh nghiệp vi phạm.

Để khắc phục tình trạng trên, một số chuyên gia cho rằng, cần dựa vào năng lực giám sát của người dân địa phương nơi có khoáng sản. Tuy vậy, cản trở lớn nhất đối với người dân địa phương là họ không có đủ thông tin về các dự án thăm dò, khai thác khoáng sản để có thể giám sát việc tuân thủ. Chẳng hạn, người dân không thể biết một khu vực đang có khai thác khoáng sản là hợp pháp hay không do họ không biết được danh sách giấy phép khai thác khoáng sản được cấp. Tương tự, người dân cũng có thể hỗ trợ Nhà nước trong việc giám sát sản lượng khai thác nhưng lại không có thông tin về công suất thiết kế. Vì vậy, việc công bố các thông tin liên quan đến người dân địa phương là hết sức cần thiết, đặc biệt là các thông tin về giấy phép khoáng sản đã cấp; về giám sát sản lượng khoáng sản và báo cáo kết quả hoạt động khoáng sản, báo cáo kết quả quản lý Nhà nước về khoáng sản tới người dân.

Về nghĩa vụ môi trường, tài chính và xã hội, theo quy định, các doanh nghiệp được Nhà nước giao vốn phải thực hiện báo cáo kết quả hoạt động và báo cáo tài chính, tuy vậy, với các doanh nghiệp được Nhà nước giao mỏ khoáng sản lại chỉ phải báo cáo kết quả hoạt động khai thác thay vì cả báo cáo tài chính. Do đó, trong vấn đề này, pháp luật nên quy định theo hướng yêu cầu các doanh nghiệp được cấp phép khai thác tại các mỏ có giá trị lớn hơn một con số xác định phải công bố báo cáo tài chính. Bước đầu có thể quy định giá trị mỏ tương đối lớn để số lượng doanh nghiệp phải thực hiện nghĩa vụ nhỏ, sau mới giảm dần mức giá trị này để áp dụng với các doanh nghiệp nhỏ hơn.

Trên thực tế, việc quản lý thu chi của doanh nghiệp khai khoáng và sử dụng các khoản đóng góp từ nguồn thu này cũng chưa rõ ràng nên không ít nơi nảy sinh mâu thuẫn giữa người dân địa phương và doanh nghiệp, bởi người dân cho rằng doanh nghiệp chỉ tác động xấu chứ không có đóng góp gì cho địa phương. Nếu công khai việc sử dụng các khoản tiền dựa trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp thì cũng góp phần làm giảm các mâu thuẫn không đáng có này.

Về phí bảo vệ môi trường đối với khai thác khoáng sản, đây là nguồn thu được sử dụng để phòng ngừa, khắc phục, ứng phó với các vấn đề môi trường gây ra bởi hoạt động khai thác. Tuy vậy, do khoản phí này được đưa vào ngân sách địa phương lại không tách riêng mục lục ngân sách nên rất khó theo dõi việc sử dụng đúng mục đích. Trong nhiều trường hợp, người dân địa phương không được hưởng lợi từ khoản phí này đã quay ra phản đối hoạt động của doanh nghiệp khiến doanh nghiệp tốn thêm một khoản tiền nữa để thực hiện những công việc mà đáng ra chính quyền địa phương phải thực hiện do đã thu phí bảo vệ môi trường từ doanh nghiệp. Do vậy, công khai minh bạch công tác thu và sử dụng khoản kinh phí này là vô cùng quan trọng.

Ngoài những vấn đề trên, việc đóng cửa mỏ và cải tạo, phục hồi môi trường cũng có ảnh hưởng rất lớn đến quyền lợi của người dân địa phương nơi có hoạt động khai thác khoáng sản, do đó, các đề án này không chỉ phải được công khai mà còn cần có sự giám sát của người dân.

Tăng nguồn thu từ nhiều khâu

Tại hội thảo về minh bạch trong khai thác khoáng sản mới đây, ông Lại Hồng Thanh, Phó Tổng Cục trưởng Tổng cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam cho rằng, Bộ TN&MT đã và đang xây dựng kế hoạch xây dựng văn bản pháp luật và thúc đẩy minh bạch trong khoáng sản, ví dụ một số nội dung liên quan đến minh bạch cũng đã được đưa vào nội dung Nghị định 158/2016/NĐ-CP.

Cũng theo ông Thanh, việc gia tăng nguồn thu từ hoạt động khai khoáng nên tập trung ở cả những khâu tiếp theo như chế biến, xuất khẩu chứ không chỉ riêng khâu khai thác. Các cơ quan quản lý Nhà nước cần ngồi lại với nhau để thống nhất và đảm bảo hài hòa lợi ích các bên, gồm Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng. Thời gian tới, Bộ TN&MT sẽ công khai các thông tin cơ bản về dự án khai thác khoáng sản, gồm: Diện tích, thời hạn, công suất, tình trạng, giấy phép; báo cáo đánh giá tác động môi trường, thậm chí cả nguồn thu từ khoáng sản đóng góp cho địa phương nhằm đảm bảo quyền lợi người dân nơi có khoáng sản.